Nét đẹp kiến trúc Hà Nội trong Mỹ Thuật

Với khái niệm về lịch sử kiến trúc như đã nêu ở phần trên, giờ chúng ta có thể chuyển sang hội họa. Đường phố Hà Nội là một đề tài sáng tác được nhiều họa sỹ theo đuổi, và nhiều người trong số đó chịu ảnh hưởng của các bức tranh phố của người “cha đẻ” của đề tài này, Bùi Xuân Phái. Ông nổi tiếng nhất về các bức tranh vẽ phong cảnh và đường phố Hà Nội, gọi là “phố Phái”, có thể hiểu theo nghĩa đen là “phố của Phái”.

Khu Phố cổ Hà Nội, nơi Bùi Xuân Phái sinh ra và lớn lên, đã tạo cảm hứng cho rất nhiều tác phẩm vẽ phố của ông – tạo thành mảng sáng tác chính của họa sỹ. Phái học mỹ thuật ở Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, do người Pháp thành lập ở Hà Nội trong thời kỳ thực dân, và sau này dạy ở trường Đại Học Mỹ thuật Hà Nội. Sau năm đầu tiên tham gia giảng dạy, ông bị yêu cầu nghỉ dạy vì có những ý kiến phê bình từ phía quan chức và đồng nghiệp rằng các sáng tác của ông “không có ich” cho chính trị. Nhưng, sau triển lãm cá nhân năm 1984, tranh Phái được đánh giá cao trong giới phê bình cả trong và ngoài nước, và đến năm 1996, ông được truy tặng giải thưởng Hồ Chí Minh, là giải thưởng nghệ thuật danh giá nhất ở cấp quốc gia.

Đa số các tranh phố của Phái có đặc điểm chung là các nét dessine mềm và gam màu lạnh. Họa sỹ nghiên cứu bố cục của đường phố cùng với những đường nét kiến trúc của những ngôi nhà cổ, bao gồm các đầu hồi, cửa sổ và vòm mái. Trong phố Phái, đường phố Hà Nội hiện lên với nét đặc trưng là các dãy phố gồm chủ yếu các ngôi nhà-cửa hàng cao một hoặc hai tầng, Phái khiến người xem nhận ra được những ngôi nhà-cửa hàng của Hà Nội trong tranh mình bằng cách đặc tả những chi tiết kiến trúc của thế kỷ mười chín, như chính ông viết trong cuốn sổ tay đã được xuất bản của mình, Viết dưới ánh đèn dầu (1970):

Nhà ở phố cổ Hà Nội vẽ rất đẹp. Hình khối của chúng không đơn điệu như những khu tập thể. Có những ngôi nhà cao và hẹp. Số khác lại rộng và nông. Có những ngôi nhà thụt vào, có ngôi không. Đó là những lợi thế cho họa sỹ. Những ngôi nhà ống mang màu thời gian. Có những bức tường trông lấm lem và bẩn thỉu, nhưng thực ra không phải vậy. Những bức tường này rất hấp dẫn với những người có óc thẩm mỹ biết nhận ra vẻ đẹp và biến cái “lấm lem” của thời gian thành mỹ thuật.8

Theo người con trai của Phái, Bùi Thanh Phương, dù ông sử dụng rất nhiều màu trong các bức tranh vẽ phố Hà Nội, có thể chia phố Phái thành ba nhóm chính, căn cứ theo tông màu và thời gian sáng tác. Phái dùng những màu nâu sậm vào cuối những thập niên 1950 và 1960, màu xám vào những năm 1970 và xanh da trời nhạt vào những năm 1980.